Ngày nay, chiếc xe Lam chỡ khách cùng tiếng nổ “phành phành” đặc trưng của nó chỉ là 1 ký ức xa mờ. Cùng với chiếc xích lô đạp, nó đã vĩnh viễn được xếp xó vào kho lưu ức của Sài Gòn văn vật.
Xe Lam là phương tiện giao thông công
cộng dành cho người bình dân tại miền Nam Việt Nam từ thập niên 60 để thay
thế xe ngựa thồ (thổ mộ) νẫn còn được sử dụng vào khoảng thời
gian đó.
Những chiếc xe lam với tiếng máy nổ
“phành phành’ đặc trưng đã dần dần biến mất trên các trục lộ giao thông chính của
Sài Gòn kể từ năm 2004 trở về sau.
Trước năm 2004, xe lam còn là một phương
tiện đi lại chủ yếu của người dân thành phố, đặc biệt những người buôn gánh bán
bưng, học sinh, dân lao động. Không như xe buýt, khách lên và xuống xe phải tại
các trạm dừng, xe lam có tính cơ động cao. Xe có thể đón khách lên và cho khách
xuống tại bất kỳ địa điểm nào khách yêu cầu dọc theo tuyến đường.
Năm 2004, Nghị định 23 chính phủ được ban hành. Nghị định này quy định niên hạn sử dụng đối với các loại ôtô tải và ôtô chở người tham gia giao thông trên hệ thống đường bộ). Xe Lam bị hạn chế và lần hồi cấm hẳn.
Bắt nguồn từ tên gọi dòng sản phẩm
Lambretta của Italya, thuở mới xuất hiện bên thùng xe chỉ dập nổi chữ Lambretta,
hay Vespa nhưng về sau kèm một con số như: Lambro 150, Lambro 175,
Lambro 200, Lambro 500, Lambro 550… Đây là nguyên nhân ra đời cái tên “xe Lam”.
Trong một đoạn quảng cáo về xe
Lam thời đó có nội dung: “Máy trước, vừa đề, vừa đạp. Đặc điểm hoàn toàn làm tại
Ý Đại Lợi – Trọng tải hữu dụng 550 ký… Xe có bán tại Lambretta Việt Nam –
VINACO và khắp các đại lý trên toàn quốc. Chú ý: không có xe Lam bốn bánh, chỉ có
xe Lam ba bánh”.
Thiết kế của xe khá đặc biệt,
chia làm hai “toa” hẳn hoi. Cabin cho tài xế ngồi phía trước và thùng nhỏ phía
sau chở được 8-10 người. Càng ʟái xe Lam giống như ghi-đông xe gắn
máy, dù chở cả chục người nhưng xe cũng vô số tay như xe
hai bánh Lambretta.
Dưới ghế của bác tài là thùng chứa
máy xe. Nếu xe cнết máy bác tài phải nhảy xuống đường mới mở yên được, sau
đó dùng sợi dây thừng kéo cho máy nổ (giống như vận hành máy phát điện
gia đình) hoặc tra dầu, chùi bu-gi cho máy xe.
Khách ngồi trên hai hàng ghế dài đặt dọc
theo thùng xe, song song nhau. Nếu hai người đối diện đều “chân dài” thì bốn
đầu gối thế nào cũng đụng nhau lốp cốp mỗi khi xe thắng gấp, không muốn khua
thì hai cặp giò phải lồng so le vào nhau.
Chính vì kiểu xếp ghế ngồi như thế
mà nhiều chàng trai, cô gái tình cờ quen biết và nhiều cuộc tình đã bắt đầu
trên những chuyến xe Lam như trong lời bài hát Chuyến xe lam chiều của nhạc
sĩ Vinh Sử: “Trên chuyến xe lam đông người chiều nao/ Suy mình không quen mà ngồi
bên nhau/ Trời mang nhiều trớ trêu chi/ Người chưa hề biết quen gì/ Sao ngồi
gần như tình nhân si/ Em xuống xe lam đi vào hẻm sâu/ Anh vội theo chân
ngõ hồn xuyến xao”.
Giá một chiếc xe Lam hồi thập niên 60
khoảng 30 cây vàng. Ông Lâm Quang Thành (quận 4), người từng có thâm niên hơn
chục năm ʟái xe Lam cho biết do xe khá đắt nên không phải ai cũng có thể mua,
nhưng nếu mua được thì nó mang về lợi nhuận rất nhiều.
“Hồi đó người ta νẫn hay nói là chạy
xe Lam một ngày có thể nghỉ cả tháng, nhưng đó là nói quá lên thôi. Tuy nhiên,
nếu sắm được một chiếc xe Lam chạy khách có thể nuôi được cả nhà”, ông Thành
nói.
Thời đó, lộ trình xe Lam cũng giăng
kín Sài Gòn như xe buýt ngày nay nhưng điểm khác biệt là không có trạm dừng
cố định cho khách lên xuống. Ai muốn đi thì ra ѕát vệ đường vẫy tay đón và xe cũng
dừng lại bất cứ chỗ nào cho khách xuống.
Người buôn bán có thể chất quang gánh,
bao và một số thứ linh tinh trên nóc xe – điều mà xe buýt không chấp nhận. Vì vậy,
dù giá vé xe Lam mắc hơn xe buýt (vé xe buýt là 2 đồng, vé xe Lam là 5 đồng) nhưng
nhiều người νẫn lựa chọn vì tiện lợi.
Đến cuối năm 1968, toàn miền Nam có hơn
17.000 chiếc xe Lam, trong đó riêng Sài Gòn có 3.200 chiếc. Đến năm 1971, xe Lam
là phương tiện vận chuyển quan trọng nhất Sài Gòn cũng như các tỉnh miền
Nam vì hệ thống xe buýt đã ngưng hoạt động và chưa phục hồi. Theo báo chí lúc
đó thì toàn miền Nam có đến hơn 30.000 chiếc, số xe Lam lưu hành gấp 7 lần
taxi.
Nếu khoảng thập niên 1950 người Sài
Gòn νẫn còn thấy xe thổ mộ (xe ngựa) ra vô chợ Bến Thành thì đến đầu 1960 xích
lô đạp, xích lô máy là phương tiện vận chuyển thuộc hàng VIP.
Sang đầu thập niên 1970, xe Lam cùng
taxi chiếm lĩnh đường phố, kế đó là sự xuất hiện của xe buýt… Sau khi đất nước
thống nhất năm 1975, các phương tiện cơ giới khác bị thiếu xăng hoặc thiếu
phụ tùng thay thế không sử dụng được nên xe Lam được dùng làm phương tiện phổ
biến rẻ tiền.
Ngày nay, dù bóng dáng xe Lam không
còn xuất hiện trên đường phố Sài Gòn, nhưng loại xe 3 bánh với tiếng nổ “phành
phành” cùng mùi khói xăng đã từng trở thành một phần trong cuộc sống của người
dân Sài Gòn. Trong ký ức của nhiều người, xe Lam νẫn là một chút gì đó còn
lại của Sài Gòn thuở xa xưa.